Przekazanie gospodarstwa rolnego to jedna z najważniejszych decyzji, jakie podejmuje rolnik w swoim życiu. Ma ona nie tylko znaczenie praktyczne, ale także poważne konsekwencje prawne – zwłaszcza dla przyszłych spadkobierców. Wybór formy przekazania gospodarstwa (darowizna, umowa dożywocia czy umowa z następcą) wpływa bezpośrednio na prawo do zachowku.
W tym artykule wyjaśniamy, jak różne sposoby przekazania gospodarstwa rolnego oddziałują na prawo do zachowku oraz co warto wiedzieć, planując sukcesję majątku rolnego.
Jak przekazać gospodarstwo rolne za życia?
Gospodarstwo rolne może zostać przekazane za życia rolnika w drodze jednej z trzech umów:
umowy darowizny,
umowy dożywocia,
umowy z następcą (na podstawie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników).
Każda z nich różni się charakterem prawnym i wywołuje inne skutki w kontekście obliczania zachowku. Ma to szczególne znaczenie, gdy gospodarstwo było głównym lub jedynym składnikiem majątku spadkodawcy.
Umowa darowizny a zachowek
Darowizna polega na bezpłatnym przeniesieniu własności – bez żadnych zobowiązań ze strony obdarowanego. Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego (art. 888 i n. KC), darowizna dokonana przez spadkodawcę podlega doliczeniu do masy spadkowej przy obliczaniu zachowku.
Wartość darowizny ustala się według stanu rzeczy z chwili przekazania, ale według cen obowiązujących w chwili obliczania zachowku.
Umowa dożywocia – odpłatne przekazanie z obowiązkami
Umowa dożywocia polega na przekazaniu nieruchomości w zamian za zapewnienie zbywcy dożywotniego utrzymania (art. 908 i n. KC). Obejmuje to m.in.:
mieszkanie,
wyżywienie,
pomoc w chorobie,
sprawienie pogrzebu zgodnego z lokalnym zwyczajem.
W przeciwieństwie do darowizny, umowa dożywocia ma charakter odpłatny – dlatego nie jest wliczana do substratu zachowku. Jest to forma ochrony osób starszych, której nie można traktować jako bezpłatnego przysporzenia.
Umowa z następcą a prawo do zachowku
Najwięcej wątpliwości budzi umowa z następcą zawierana na podstawie przepisów o ubezpieczeniu społecznym rolników – m.in. ustawy z 1982 r. i 1990 r. To specyficzna forma przekazania gospodarstwa rolnego, która miała na celu umożliwienie rolnikowi przejścia na emeryturę w zamian za przekazanie majątku osobie młodszej o minimum 15 lat.
Czy umowa z następcą podlega doliczeniu do zachowku?
W orzecznictwie istnieje spór, czy wartość gospodarstwa przekazanego w ten sposób należy uwzględniać przy ustalaniu zachowku.
Z jednej strony:
Sądy (np. SA w Lublinie, III Ca 1215/20) wskazują, że umowa z następcą nie jest darowizną, lecz szczególną umową o charakterze socjalnym i administracyjnym.
W takiej sytuacji nie wchodzi ona w skład substratu zachowku – nie można jej więc doliczyć.
Z drugiej strony:
Część orzeczeń przyjmuje, że skoro gospodarstwo przekazywane jest nieodpłatnie i umowa zawierana jest w formie aktu notarialnego, można ją utożsamiać z darowizną i doliczyć jej wartość do zachowku.
Wniosek: kwalifikacja umowy z następcą zależy od konkretnej sytuacji oraz interpretacji sądu.
W razie pytań zapraszam do kontaktu.
